Dante Alighieri, De Goddelijke komedie

 

Divina Commedia van Dante

Dante Alighieri (1265 - 1321)

 

Tot een van de grootste schrijvers van de Europese cultuur wordt Dante Alighieri gerekend. Hij werd in 1265 in Florence geboren en behoorde tot de kringen van de lagere stadsadel. Hij kreeg een gedegen scholing in diverse richtingen en studeerde onder andere in Bologna. Hij trad in 1285 in het huwelijk (en kreeg twee zoons en een dochter) maar van zijn echtgenote Gemma Donati is in zijn letterkundige werken geen spoor terug te vinden. Dit is des te opmerkelijker wanneer men bedenkt dat in zijn werken een onbereikbare jeugdliefde van Dante,  Beatrice een zeer belangrijke plaats in zijn literaire werk inneemt.
Dante ontmoette haar, zoals hij zelf schrijft,  op 9 jarige leeftijd terwijl zij ook 9 jaar oud is. Haar werkelijke naam was Bice di Folco Portinari. Zij was al jong gehuwd met Simone dei Bardi, en zou op jeugdige leeftijd sterven. In zijn Vita Nova zou hij belangrijke gedichten aan haar wijdden. In de Divina Commedia is zij intussen uitgegroeid tot een zinnebeeld en niet meer slechts een wezen van vlees en bloed.

 

In 1289 vocht Dante als Cavalerist tegen Arezzo in de slag bij Campaldino en nam hij deel aan een campagne tegen Pisa. In 1295 schreef hij zich in als lid van de gilde van de dokters en apothekers waardoor hij toegang kreeg tot de hogere openbare ambten. Tot deze gilde behoorden ook de filosofen, kunstenaars en geleerden. Vanaf 1295 vervulde hij diverse openbare functies. In 1300 werd hij een van de Priori (regenten) die de stad bestuurden.
In Florence heerste al lange tijd een machtsstrijd tussen de Ghibelijnen en de Welfen. In Italië was al lang  sprake van een strijd om de macht over het schiereiland tussen de Paus aan de ene kant en de (Duitse) keizer aan de andere kant. In het machtsspel tussen en binnen de Italiaanse (stads)staten verdeelde zich de bevolking tussen Pausgezinden en keizergezinden. (Vaak met in het achterhoofd wel het streven om zelfstandig te blijven.) De Ghibelijnen waren op de hand van de paus en de Welfen of Guelfen steunden de keizer. Dante had zich aangesloten bij de Welfen. In 1291 verwelkomde hij met grote verwachtingen de jonge prins Karel Martel in Florence.  De Ghibelijnen ondergingen een splitsing in de gematigde witten en de extreme zwarten (Neri) onder leiding van Corso Donati. In deze tegenstelling koos Dante voor de gematigde witten.

 

De interne twisten die ontstonden werden deels veroorzaakt door de intriges van paus Bonifatius VIII.  Bonifatius was in 1294 op de pauselijke troon gekomen en droomde van een wereldheerschappij onder zijn leiding. Hij zag daartoe kans omdat de eerdergenoemde keizer Frederik II, als kind beschermelinge van Innocentius III, was gestorven waardoor de keizerstroon vacant was. In de ogen van de paus begon de wereldheerschappij met de beheersing van het rijke, nabijgelegen Toscane. Paus Bonifatius VIII, die zijn macht ook tot Florence wilde uitbreiden, was de grote vijand van de witten. Dante werd in 1300 voor Florence op diplomatieke missie naar de Paus gestuurd. In Rome werd hij door de Paus vastgehouden, terwijl in Florence de Neri (de zwarten) met behulp van de Franse prins Karel van Valois de macht grepen.

 

Dante werd vervolgens van verraad beschuldigd en mocht niet meer naar zijn geboortestad aan de Arno terugkeren. De rest van zijn leven bracht hij in ballingschap door. Deze ballingschap viel hem zwaar. Hij moest door armoede gedreven een baan als hoveling aannemen. Een betrekking die voor hem van adellijke afkomst als vernederend ervaren werd.
Voor zijn artistieke werk was deze ballingschap zeer vruchtbaar; zijn blikveld werd er sterk door vergroot. Tijdens zijn ballingschap had hij verschillende verblijfplaatsen o.a. Verona, Arezzo,  Forli, Padua, Venetië, Genua., Milaan en Lucca. Sommigen beweren dat hij zelfs in Parijs geweest is.
In 1315/16 werd hij in de gelegenheid gesteld om naar Florence terug te keren. Hij moest wel aan enkele eisen voldoen o.a. bekennen dat hij een verrader was. Dante wilde niet aan deze vernederende eisen toegeven en verkoos balling te blijven.

 

Vanaf 1316 verbleef hij voortdurend in Ravenna waar hij o.a. diplomatieke taken vervulde en waarschijnlijk ook doceerde. In 1321 overleed hij kort na het voltooien van de Divina Commedia in Ravenna.
Dante werd in Ravenna begraven. Hoewel Florence aanspraak maakte op zijn stoffelijke resten en vergeefs geprobeerd heeft deze in handen te krijgen, ligt een van haar beroemdste zonen nog immer in een 18e eeuwse mausoleum in Ravenna.  In de Santa Groce in Florence bevindt zich wel een graf van Dante, maar deze is leeg.

Dante's werk.
Dante is nog deels een kind van de Middeleeuwen. Hij schreef in het Florentijns Italiaans ook wel “Volgare” genoemd, maar zijn werken zijn doortrokken van een middeleeuwse christelijke en Europese geest. Genoemd moet worden zijn werken “Vita Novae”, een verzameling van gedichten met verbindende proza,  “Convivo”, een soort wetenschappelijk  commentaar en De “Vulgari Eloquentia”. De laatste geschreven in het Latijn maar bepleit de wetenschapsmensen om in de spreektaal te schrijven. Zijn visie op de staat verwoordde hij in De” Monarchia”. Hierin gaf hij aan dat Paus en keizer naast elkaar moesten regeren. Zonder duidelijke geestelijke leiding van de kerk of paus en zonder de regels, en zedelijke wetgeving van de Keizer was Italië overgeleverd aan chaos. Juist omdat er geen keizer meer was en de Paus geen geestelijke visie had maar zich met wereldlijke zaken bemoeide was er politieke chaos in Italië volgens Dante.
Zijn beroemdste werk is “La Divina Commedia” (De Goddelijke Komedie) dat hij waarschijnlijk schreef tussen 1308 en 1321.

Divina Commedia
De “Divina Commedia” wordt wel het grootste, oorspronkelijkste en vooral meest Europese van alle literaire werken beschouwd. De Commedia ademt nog de geest van de tijd dat heel West Europa verbonden was door de christelijke religie met als centrum Rome. Niemand kan de Commedia lezen zonder zich daarbij in de plaats van een (katholiek) christen te verplaatsen. Een Islamiet, Hindoe of Boeddhist zegt dit werk weinig tot niets.
De Commedia is zo veelzijdig dat vandaag, ruim 600 jaar nadat het geschreven is, het werk nog steeds niet volledig verklaard is. Het werk bevat ontelbare verwijzingen naar andere werken, mythes, filosofieën en gebeurtenissen. In dit meesterwerk van Dante worden de filosofieën van de hoge scholastiek van Thomas van Aquino opgenomen en begrijpelijk vertaald. Toch is de filosofie van Thomas van Aquino niet overheersend. Men heeft er op gewezen dat het eigenlijk meer neoplatoons dan thomistisch is. Er is sprake van de opstijging van de mystieke ziel naar het goddelijke, het ene.
De “Divina Commedia” ofwel De Goddelijke Komedie behandelt een denkbeeldige tocht door Hel, Vagevuur en Hemel. De oorspronkelijk titel van het werk was louter Commedia. De grote reputatie die het werk al snel verwierf bezorgde het de aanduiding Divina of Goddelijke. Het was Giovanni Boccaccio die het werk voor het eerst de kwalificatie Goddelijk gaf. In 1555 wordt deze titel voor het eerst bij een nieuwe uitgave (in Venetië) aangetroffen. De naam Commedia doet ons vanwege de beschrijving van hel en vagevuur vreemd aan. Dante noemde het werk zo omdat het een goed gelukkig einde kent.
De inhoud is een mengeling van Dante's ervaringen en herinneringen, zijn hoge ethiek, zijn religieuze overtuigingen en de bittere werkelijkheid waarmee hij geconfronteerd werd in zijn leven.

De opbouw van het werk is uiterst doordacht en vol christelijke symboliek. Ter verduidelijking hier de betekenis van een aantal getallen in het christendom:
3  =     het getal van de heilige drie-eenheid (Vader, Zoon en Heilige Geest)
7  =     het getal van de volmaaktheid (in zeven dagen schiep God hemel en aarde)
33 =    2 × 3 en het aantal aardse levensjaren van Jezus Christus.
100=   Het zinnebeeld van de volmaaktheid.
10 of X = het getal, symbool van Christus

De constructie van de Divina Commedia is als volgt:
Zij bestaat uit 3 delen:    Inferno (Hel)
                                    Purgatorio (Vagevuur)
                                    Paradiso (Hemel/Paradijs)

Elk deel bestaat uit 33 zangen, terwijl in het eerste deel een inleidende zang is opgenomen waardoor het totaal op 100 zangen (canto’s) komt. Het geheel is geschreven in elf lettergrepige verzen en in strofen van 3 regels (terzinen) waardoor iedere strofe 33 lettergrepen bevat.
Ook in het rijmschema komt het getal 3 terug: ababcbcdc = 3 × b.
Elk Canto of zang bevat ongeveer 1000 woorden, waardoor elk cantica ongeveer 33.000 woorden telt. En de Commedia in zijn geheel daarmee (inleiding meegerekend) op 100.000 woorden komt. Het aantal begeleiders van Dante bedraagt eveneens 3: Vergilius, Beatrice en Bernardus van Clairvaux.
Het tijdstip en de duur van de tocht is precies na te gaan. Zij begint op Witte Donderdag (de donderdag voor Pasen) op 7 april 1300 en eindigt de volgende donderdag 14 april na Pasen. De reis duurt daarmee 7 dagen, verdeelt over  De Hel = 1 dag, Het Vagevuur = 4 dagen,  De Hemel = 1 dag en voor het opklimmen van hel naar Louteringsberg 1 dag.
Het werk is geschreven na 1300 en Dante is zich zeer bewust van de tijd waarin de Commedia zich afspeelt. Hij schreef het op latere datum en maakt hier slim gebruik van. Hij laat karakters in het werk voorspellingen doen die nog zouden uitkomen.
Het thema van een reis was niet nieuw. In de vroeg christelijke literatuur, in de oudheid en in de Middeleeuwen zijn er voorbeelden van reisverslagen, al dan niet eindigend met een hemels visioen. Dante’s werk stijgt echter ver boven de anderen uit.
            Het wereldbeeld van Dante is in het algemeen Middeleeuws, maar bevat ook door de dichter zelf toegevoegde inzichten. Zijn voorstelling van de Kosmos grijpt terug op die van Ptolemeus (die weer deels teruggrijpt op Aristoteles). De Aarde bevindt zich in het midden van het Universum. (Het centrum van de christelijke wereld is Jeruzalem) Rond de aarde draaien de sterren en de hemellichamen. De oppervlakte van de aarde is in twee helften verdeeld:; een noordelijk en een zuidelijk halfrond. Het Zuidelijk halfrond bestaat grotendeels uit water en is onbewoond. Het Noordelijk halfrond bestaat grotendeels uit land en is wel bewoond. In het Noordelijk halfrond gaapt een diepe krater die trechtervormig toeloopt. Dit is de Hel, ontstaan doordat de opstandige engel Lucifer uit de Hemel geworpen is. Als tegenhanger bevindt zich op het zuidelijk halfrond een berg (de louteringsberg) die het negatieve beeld van de hel is. De Louteringsberg rijst op uit het Water.
De bewoners van zijn Commedia komen uit zeer diverse bronnen Het gaat zowel om historische figuren uit de Bijbel, Klassieke Oudheid als de Middeleeuwen. Ze komen uit alle lagen en standen; pausen, dichters, filosofen, apostelen, kooplieden, keizers, alchemisten en Heiligen zijn slechts voorbeelden. De mannen zijn in de meerderheid.
Vele figuren uit de Griekse en Latijnse Mythologie bevolken zijn wereld. Charon, Minos, Pluto, de giganten, centauren zij bevolken de hel. Het “personeel” van de louteringsberg bestaat vrijwel geheel uit engelen.

 

In kort gaat de geschiedenis van de Goddelijke Komedie als volgt:
In de eerste zang loopt Dante (Zijn naam wordt niet genoemd) verdwaald door een woud (symbool voor de het feit dat de schrijver het spoor in zijn leven zoek is). Daar ontmoet hij de Romeinse dichter Vergilius, symbool voor de klassieke rede, die hem meeneemt en begeleidt op zijn tocht. Samen dalen zijn af in de Hel die de vorm van een trechter heeft. De concentrische cirkels eindigen in het middelpunt van de aarde. Des te dieper zij in de Hel afdalen des te erger zijn de zonden die de bewoners hebben begaan en des te zwaarder zijn de kwellingen van de zondaars.
Tijdens zijn afdaling, komt Dante onder andere Paolo en Francesca tegen. Zij bevinden zich in de tweede hellekring, de kring der wellustigen. Francesca was uitgehuwelijkt aan de oudere broer van Paolo da Rimini. Nadat Paolo en Francesca samen de Lancelot van Chretien de Troyes gelezen hadden, werden ze verliefd op elkaar. Helaas betrapte de echtgenoot van Francesca hen toen de liefde opbloeide en hij vermoordde beide terstond. Omdat ze hun zonden voor hun dood niet meer konden opbiechten, belandden ze in de Hel. De tweede hellekring is nog niet zo erg, maar zeker niet plezierig om in te vertoeven. De geliefden worden in een continue wervelstormmeegesleept en hebben nooit tijd om even op adem te komen. Voor eeuwig zijn ze met elkaar verstrengeld

Dan hief ik aan: 'O 'k zou zo gaarne, dichter,
eens spreken met die twee, daarginds te samen,
die 't stormgeweld zo licht schijnt voort te dragen.'
En hij tot mij: 'Wanneer ze ons zijn genaderd,
zult gij hen zien en vraag 't dan bij de liefde,
die hen geleidt; en zij, zij zullen komen.'
Zodra de wind hen nader had gedreven,
nam ik het woord:'O gij gekwelde zielen,
komt, spreekt met ons, als niet die Ene 't weigert.'
Als duiven, door verlangen opgeroepen,
met wijde en vaste vlucht de lucht doorklieven
naar 't zoete nest, als door hun wil gedragen,
zo kwamen beide uit de schaar van Dido
tot ons gevlogen door de boze luchten.
Zó dringend was mijn liefdevolle bede.
'O gij gevoelvol en welwillend wezen,
dat in deez' helle-nacht ons komt bezoeken,
- ons, die de wereld met ons bloed bevlekten -
was ons de Koning van 't heelal goedgunstig,
wij zouden Hem voor u om vrede vragen,
omdat gij deernis toont met onze ellende.
Wij zullen luistren, als gij wenst te spreken,
wij zullen spreken, als gij wenst te luistren,
zolang het stormgeloei, als nu, blijft zwijgen.
Het oord, waar 'k ben geboren, is gelegen

aan 't zeestrand, waar de Po komt neergezonken,
om rust te vinden met zijn stroomgenoten.
De liefde, ras een edel hart ontvlammend,
ontvlamde ook deze voor mijn heerlijk lichaam,
mij zo ontrukt, dat 'k nog de smaad voel branden.
De liefde, steeds om wederliefde vragend,
deed mij in hem zo'n welgevallen vinden,
dat, als ge ziet, zij nog niet van mij scheidde.
De liefde was 't, die tot é én dood ons voerde;
Kaïna wacht hem die ons 't leven roofde.'
Dit zijn de woorden, die zij tot ons richtten.
Terwijl ik die gefolterden aanhoorde,
boog ik het hoofd en hield het diep gebogen,
tot mij de dichter zei: 'Waar peinst gij over?'
'Helaas,' zeide ik, mijn meester antwoord gevend,
'wat lieflijke gedachten, wat verlangen
bewoog hen toch tot deze droeve schrede?'
Weer wendde ik mij tot beiden en ik zeide:
'Francesca, de aanblik van uw martelingen
doet mij van smart en mededogen schreien.
Maar zeg mij toch: ten tijde der zoete zuchten,
waaraan en hoe deed u de liefde kennen
uw weiflende begeerten en verlangens?'
En zij tot mij: 'Daar is geen groter lijden
dan aan het uur der vreugd terug te denken
in 't uur der smart; dit weet ook hij, uw meester.
Maar voelt ge in u zo vurig een verlangen,
te kennen de eerste wortel onzer liefde,
dan zal ik doen als hij, die spreekt in tranen.
Wij lazen op een dag voor ons genoegen
van Lanceloot, hoe hem de liefde omstrikte;
we waren heel alleen en zonder argwaan.
De lezing van het boek deed meerdre malen
ons de ogen opslaan en van kleur verandren;
maar één plaats was 't, die ons heeft overwonnen.
Want toen we lazen hoe 't begeerde lachje
werd weggekust door zulk een vurig minnaar,
bedekte hij, die nooit mij wordt ontnomen,
al bevend mij de mond met zoete kussen.
Een koppelaar was 't boek, maar ook zijn dichter.
Niet verder hebben wij die dag gelezen.'
Terwijl ons de ene geest dit alles zeide,
brak de andere uit in zulk wanhopig snikken,
dat ik van smart bezwijmde als ging ik sterven.
En ik sloeg neer, zoals een lijk zou neerslaan.

           

De Hel bestaat uit negen ringen (=3X3) welke alle bewaakt worden door één of meerdere boze geesten. De bovenste 5 ringen vormen de Boven Hel de onderste 5 ringen de Echte Hel of het Koninkrijk van Dis. Onder in de Hel bevindt zich Lucifer; Satan, -die in het ijs vast zit- samen met de drie grootste misdadigers uit de geschiedenis Judas, Brutus en Cassius, alle drie verraders van weldoeners.

In de hel ontmoet Dante een paus die zich schuldig heeft gemaakt aan simonie; verkoop van kerkelijke ambten. Deze verwacht dat Bonifatius VIII hem spoedig gezelschap zal gaan houden.

En terwijl ik erbij stond als een priester die de biecht hoort van een sluipmoordenaar, die hem met zijn hoofd al in het gat bij zich roept en zo de dood nog even uitstelt, schreeuwde hij: 'Zijt gij daar al, Bonifatius, zijt gij daar al? Dan heeft het boek der toekomst een paar jaar gelogen toen ik erin las. Hebt ge zo gauw al genoeg gekregen van die rijkdom, waarvoor ge u zonder enige terughoudendheid de schone bruid durfde toe-eigenen die ge daarna als een hoer hebt misbruikt?'

 

           
Aan de andere kant van de aarde komen Dante en Vergilius weer naar buiten en beklimmen daar de Louteringsberg (Purgatorio).
Op deze berg bevinden zich de zondaars die wel gelovig zijn en genade zullen ontvangen, maar eerst nog moeten boeten voor hun zonden. De Louteringsberg is het tegenbeeld van de Hel. Zij bestaat uit een berg met negen (=3X3) naar boven toe steeds nauwer wordende gaanderijen. De Berg is in 3 afdelingen opgesplitst. De twee onderste ommegangen vormen het Voorvagevuur, bestaande uit een strand en een toegangsgebied.. Hier bevinden zich de zielen die op het laatste moment nog berouw kregen. De tweede afdeling bestaat uit 7 ommegangen die de zielen van de zonden zuiveren. Iedere gaanderij staat voor één van de 7 hoofdzonden. De bestraffing geschiedt, evenals in de hel, volgens het oudtestamentische principe van oog om oog tand om tand, die tegengesteld zijn aan hun zonden.
Voor de 7 hoofdzonden zijn dat;

1. Trots; gebukt gaan onder zware rotsen.
2. Afgunst: met ijzerdraad dichtgenaaide ogen
3. Toorn: In een wolk van rook verkerend
4. Traagheid: hard  rennend
5. Hebzucht: vastgebonden met de mond op de grond
6. Vraatzucht: zij zijn mager en lijden honger en dorst
7. Onkuisheid: worden gefolterd door verschroeiende vlammen

Ook hier geldt eigenlijk weer een driedeling: de voorbereiding, de loutering en de schoonspoeling. Op de top, de derde afdeling, bevindt zich het Aardse Paradijs.
Af en toe schudt de berg als teken dat er weer een ziel gelouterd en in de hemel opgenomen is. De sfeer op de louteringsberg is positiever dan in de hel: ondanks hun kwellingen weten de aanwezigen dat hen straks de hemel wacht. De mensen in de hel hebben daarentegen geen enkele hoop.
Wanneer Dante de Hemel betreedt wordt Vergilius afgelost door Beatrijs; symbool van de theologie. Deze jeugd-kinderliefde van Dante, waarmee hij nimmer een relatie gehad heeft, groeide in zijn ogen uit tot het absolute ideaal van schoonheid en zuiverheid. Zij is het, en niet de heiden Vergilius, die hem door de Hemel begeleidt. Ook de Hemel is verdeeld in negen sferen, die ieder voor een planeet van het zonnestelsel staan. Op het laatste stuk wordt Beatrice afgelost door Bernardus van Clairvaux. Theologisch inzicht is hier niet meer toereikend. Slechts de mystiek in de vorm van Bernardus kan hier nog als gids optreden. Op het hoogste niveau, het Empyreum bevindt zich de woonplaats van de Zaligen. Daar bevindt zich een Grote Roos die door het Goddelijke licht bestraald wordt.

De Commedia is een groots werk met een grote omvang. Tijdens de tocht spreekt Dante met verschillende groten uit de geschiedenis, waardoor kleine stukjesgedachtewisselingen en filosofieën ontstaan. Dante verliest ondanks dat de hoofdlijn nooit uit het oog. 

 

Als voornaamste zonde ziet Dante de hebzucht welke door de ordening van de samenleving beteugeld kan worden. In zijn ogen is dit een taak voor de kerk en de keizer. Dante had zijn hoop gevestigd op de Keizer om het oude Romeinse Italië weer tot leven te laten wekken maar werd daarin teleurgesteld.

 

Uit zijn beschrijving van de Hel etc. spreekt mededogen voor de medemens en de hoop dat een mens gelouterd kan worden. Niet alleen aangaande de structuur en de inhoud is het een meesterwerk ook het taalgebruik is briljant. Van donker en somber in de hel tot sprankelend en licht in de hemel. Vorm, inhoud, en taalgebruik zijn perfect op elkaar afgestemd. De laatste zangen zijn van een hemelse schoonheid en onderstrepen nogmaals de grootsheid en genialiteit van dit werk.

 

Het werk laat zich op verschillende manieren lezen. Letterlijk als een tocht door hel, vagevuur en hemel. Maar ook als een allegorie van de tocht die een/de menselijke geest moet gaan om gelouterd en verheven te worden.
En zoals sommigen beweren is het te lezen als een politieke allegorie. Om het werk echt te kunnen genieten moet men het niet alleen lezen, maar het bestuderen. Wil het in zijn volheid tot zijn recht komen dan is lezen in het Italiaans een verplichting. Maar gelukkig zijn er goede Nederlandse vertalingen.

 

Erfenis

De roem van het werk begon vrijwel direct. Dante kreeg een grootse begrafenis. In 1400 waren er al 6 verhandelingen over het werk geschreven. Bocaccio schreef een biografie over Dante en gaf de eerste openbare colleges over het werk. Hiermee werd de Comedia het eerste werk na de klassieken dat een universitaire behandeling kreeg.
Tot op de dag van vandaag is men nog bezig met het interpreteren van het werk. Het heeft als inspiratiebron gediend voor schilderijen, gravures (Gustave Doré), opera’s, boeken en gedichten. De Engelse dichter T.S. Elliot schreef ooit dat de moderne wereld verdeeld was tussen twee grote schrijvers Dante en Shakespeare. En er geen derde is.